Παναγιώτης Σκορδάς: Αδιάντροπα του κλήδονα. Τα κάψαλα και ο κλήδονας στη Λέσβο
Παναγιώτης Σκορδάς: Αδιάντροπα του κλήδονα. Τα κάψαλα και ο κλήδονας στη Λέσβο, Εκδόσεις ΜΥΘΟΣ, Μυτιλήνη 2017, σελ. 136 {περιέχει ψηφιακό δίσκο (CD) }
Η γιορτή του Αϊ-Γιάννη του Προδρόμου είναι ταυτισμένη με δύο κύκλους εθίμων:
με τις φωτιές που ανάβονται την παραμονή της εορτής (23 Ιουνίου), «κάψαλα» ονομάζονται στη Λέσβο και με τον κλήδονα.
Το νέο βιβλίο του φιλολόγου-ερευνητή, Παναγιώτη Σκορδά, χωρίζεται σε τρία μέρη:
Στο πρώτο μέρος, με βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία, το πλούσιο αρχείο του Βάσου Βόμβα καθώς και τις προφορικές συνεντεύξεις, παρουσιάζονται τα Κάψαλα και ο Κλήδονας στη Λέσβο, δηλαδή πώς γινόταν παλαιότερα η τελετουργία των δύο αυτών εθίμων στη Μυτιλήνη και σε πολλά χωριά της Λέσβου. Παρουσιάζονται, επίσης, οι δύο λαογραφικές συλλογές του Βάσου Βόμβα και του Ακίνδυνου Σκωπτικού, σχολιάζεται και αποτιμάται το περιεχόμενό τους.
Στο δεύτερο μέρος ο αναγνώστης θα βρει οκτώ πεζογραφήματα
και απόσπασμα από ένα θεατρικό έργο γνωστών Λέσβιων λογοτεχνών, (Στρατή Αναστασέλλη, Γιαννακού Βόμβα, Μίμη Σαραντάκου,
Γιώργου Αλβανού, Πάνου Κοντέλλη, Ειρήνης Μίσσιου
– Γιαννακοπούλου, Ευστρατίας (Τούλας) Τσοκάρου-Μητσιώνη, Ξενοφώντα Μαυραγάνη, Βαγγέλη Χατζημανώλη),οι οποίοι επιστρέφουν στα παιδικά τους χρόνια και στα έθιμα που χαράχτηκαν ανεξίτηλα στη μνήμη τους δίνοντάς μας ωραιότατα αφηγήματα. Εδώ η λαογραφία συναντά τη λογοτεχνία και το θέατρο.
Στο τρίτο μέρος παρατίθενται τα τραγούδια του κλήδονα, όπως έχουν καταγραφεί από τον Βάσο Βόμβα και τον Ακίνδυνο Σκωπτικό. Απαγγέλλονταν στον κλήδονα στη Μυτιλήνη σ’ ένα εύρος χρόνου που εκτείνεται από τη δεκαετία του 1940 έως τη δεκαετία του 1980.Θεματολογικά ανήκουν σ’ αυτά που ονομάζουμε «αδιάντροπα», άσεμνα, αθυρόστομα, ασεμνοφανή.
Στο εκτενές εισαγωγικό κείμενο του Παναγιώτη Σκορδά ανάμεσα στα άλλα διαβάζουμε:
« Τα «αδιάντροπα» του
κλήδονα ελευθερόστομα, ερωτικά ευφυολογήματα με τον ευτράπε-
λο τόνο τους και την αιχμηρή ειρωνική τους διάθεση εκτός από το
γέλιο που προκαλούσαν μετατρεπόταν για μεν τους μεγαλύτερους
σε μια λυτρωτική εκτόνωση από τις συμβάσεις και τα άγχη της κα-
θημερινότητας για δε τα νεαρά μέλη των μικρών και κλειστών κοινωνιών και σε μια μορφή σεξουαλικής θεωρητικής ενημέρωσης και
διαπαιδαγώγησης με έμμεσο μεν τρόπο αλλά κοινωνικά αποδεκτό
ως μέσο διασκέδασης, ως αγώνας παιχνιδιού, ως λαϊκό δρώμενο,
μέσα σ’ ένα κλίμα απροκάλυπτα αριστοφανικό. Στα χρόνια μας που θέματα που σχετίζονται με το σεξ, τα γεννητικά όργανα, τις γενετήσιες ορμές «κυκλοφορούν» χωρίς κανέναν έλεγχο και περιορισμό στα ΜΜΕ, στο διαδίκτυο και στα μέσα
κοινωνικής δικτύωσης, θεωρώ ότι είναι επιβεβλημένο (διαφορετικά
θα καταντούσε επιφανειακή σεμνότητα και υποκρισία), να απενοχοποιήσουμε το λαϊκό λόγο και τις εκδηλώσεις του λαϊκού μας πολιτισμού που άπτονται της σεξουαλικότητας και της σεξουαλικής
ζωής για να μπορέσουμε να τις μελετήσουμε και να τις αντιμετω-
πίσουμε με επιστημονικά κριτήρια. Διαφορετικά δεν είναι δυνατόν
να κατανοήσουμε την ψυχοσύνθεση του λαϊκού ανθρώπου και να
ερμηνεύσουμε πολλές αντιδράσεις του, επειδή η σεξουαλικότητα,
όπως υποστηρίζουν οι ειδικοί, επηρεάζει καθοριστικά τη συμπεριφορά μας και τη στάση μας απέναντι στη ζωή.
Επίσης, αξίζει να προσέξουμε πώς ο λαϊκός δημιουργός αξιο-
ποιεί τον πλούτο, τους χυμούς και την πλαστικότητα της λεσβιακής
διαλέκτου, τα συνώνυμα, τα ομόριζα, τα διάφορα εκφραστικά μέσα
-εικονοποιΐα, δισημία, αναλογία, συνήχηση, μεταφορά, αλληγορία,
προσωποποίηση – και με δεξιοτεχνία μάς δίνει τετράστιχα ιδιαίτερων λογοτεχνικών αξιώσεων που ξαφνιάζουν με την ευρηματικότητά τους, τη φυσικότητα, το ρυθμό, το μέτρο, την ομοιοκαταληξία τους, τους παραλληλισμούς.
Και τέλος, το γέλιο που προκαλείται είναι γνήσιο και πηγαίο,
όπως ακριβώς και η σατιρική διάθεση του Λέσβιου. Οι εκφράσεις και το σατιρικό περιεχόμενο όλων αυτών των εκδηλώσεων, είναι πάντα
σχεδόν χωρίς κακότητα, και φυσικά αυτή η συνισταμένη του σπινθηροβόλου Λεσβιακού πνεύματος, δημιουργεί χαρούμενη ατμόσφαιρα
με τον ευτράπελο τόνο της.
Τα τραγούδια των συλλογών χωρίζονται σε τετράστιχα και δίστιχα.
Στα επιτυχημένα τετράστιχα του κλήδονα το πρώτο δίστιχο είναι αθώο ή και επαινετικό, έχει βγει στο μεταξύ το σημάδι από τον
κούτρουλα, εκείνη στην οποία ανήκει φωνάζει πως είναι δικό της,
οπότε ακολουθεί το δεύτερο δίστιχο αδιάντροπο και τσουχτερό.
Υπάρχουν βέβαια και πολλά τετράστιχα που είναι «αδιάντρουπα»
από τον πρώτο στίχο και έχουν σημαντικές ομοιότητες ή και ταυτί-
σεις με τη γνωστή έμμετρη σάτιρα του Αγιασώτικου ΚαρνάβαλουΘεωρώ πολύ πιθανόν, επειδή στη Μυτιλήνη δε γινόταν καρναβάλι
με σάτιρες να μεταφερόταν επιλεγμένα αποκριάτικα στιχάκια, που
τους είχαν κάνει ιδιαίτερη εντύπωση, στον κλήδονα.
Τα δίστιχα, τα συναντάμε και με τον όρο «τσακίσματα» αποτελούν ένα ιδιαίτερο και σημαντικό στοιχείο του κλήδονα. Ακολουθούσαν το τετράστιχο και αφού είχε βγει το «ριζικάρι» ή «σημάδι» και αιφνιδίαζε τον κάτοχό του μιας και μετά το τετράστιχο δεχόταν και ένα δίστιχο, άμεσο, τσουχτερό και πιο αθυρόστομο. Έτσι, κάτι
σαν παιχνίδι, γρήγορο φτερούγισμα με στοιχεία απροσδόκητου και
έκπληξης, που κορύφωνε το γέλιο και την ευθυμία».
Το βιβλίο περιέχει ψηφιακό δίσκο (CD) με αποσπάσματα από το εισαγωγικό κείμενο και ενενήντα περίπου τετράστιχα του κλήδονα στη Λεσβιακή διάλεκτο, τα οποία εκφωνούνται από πενταμελή παρέα ανδρών και γυναικών
